دکتر یوسف دیزماری:کاظم خان قراچه‌داغی بنیانگذار نابینای خان نشین در محالات قاراداغ همانند سایر خوانین آذربایجان از مخالفین اولیه کریم‌خان زند به شمار می‌رفت.به زعم نگارنده علت این مخالفت می‌تواند احترام وافر کریم‌خان زند با نادرشاه افشار باشد زیرا در الکاء ولایت شکی بنابه دستور نادرشاه ؛ کاظم خان قراچه‌داغی از هر دو چشم کور شده بود.زکی خان زند پسر عمو و برادر ناتنی کریم خان زند در جنگ قره‌چمن در آذربایجان که در 1175 ه-ق علیه فتحعلی ‌خان افشار روی داد با رشادت و دلاوری شکست قریب‌الوقوع لشکریان زند را در جناح راست و قلب سپاه به پیروزى بدل کرد.در اواخر همان سال یعنی 1775هـ. ق کریم خان زند جهت تسخیر آذربایجان به سراغ سران ایلات شقاقی و شاهسون که به یاغیگری روی آورده بودند ؛ رفت و با آنها هم پیمان گردید و به کمک آنها شهر تبریز را گرفت. کریم خان زند به کمک ایلات شقاقی و شاهسون در ماه شعبان 1176هـ. ق مصادف با مارس 1763 میلادی قلعه و شهر ارومیه را نیز تصرف کرد. بنابه قول مؤلف گیتی ‌گشا کاظم خان قراچه‌داغی نیز در تصرف شهر ارومیه در رکاب کریم خان زند بود. پس از فتح ارومیه کریم‌خان فتح‌نامه‌اى صادر کرد که در ابتداى آن نام خویش و سپس نام شیخ‌علی‌‌خان زند را به‌عنوان فرمانده قوا ذکر نموده بود که این امر موجب نارضایتی زکی‌خان زند گردید.کریم خان جهت جلب رضایت زکی خان زند فرمان حکومت عراق عجم را براى وی صادر کرد و هفت‌هزار سوار همدانی را در اختیار وى گذاشت تا حسن‌نیت خویش را به زکی خان نشان دهد. در این زمان همه خوانین آذربایجان و از جمله کاظم خان قراچه‌داغی بناچار با کریم خان زند متحد شدند و همه خوانین آذربایجان به شیراز انتقال داده شدند .کریم خان زند با خوانین آذربایجانی مقیم شیراز مشورت می‌کرد و کاظم‌خان قراچه‌داغی خان مقتدر قاراداغ رئیس مشاورین وی بود. در عراق عجم ،زکی خان زند با سران ایلات لر و بختیارى و قبایل عرب و علی‌‌محمدخان زند (خواهرزادۀ کریم‌خان و حاکم لرستان) را که مدتى بود از کریم خان زند نافرمانى می‌کردند، با خود متحد ساخت.زکی‌خان در اصفهان زورگیری می‌کرد.با شنیدن این خبر کریم خان زند که در آن موقع در اردبیل بود خود در راس یک نیروی صد و پنجاه هزار نفری به اصفهان لشکر کشید . زکی‌خان بدون مقاومت موثری با گروگان گرفتن اقوام کریم خان از اصفهان گریخت.در این لشکر کشی کاظم خان قراچه‌داغی و پناه‌خان جوانشیر، صادق‌خان دنبلی و نصیرخان پسران علی‌‌خان شقاقی و نظرعلی ‌خان شاهسون به یاری کریم خان زند شتافتند. کریم‌خان، نظرعلی‌‌خان زند را به تعقیب زکی خان فرستاد و در نزدیکی شوشتر جنگى بین آن دو درگرفت. زکی‌‌خان ناگزیر گروگانها را آزاد کرد و در نهایت به لرستان رفت و به اصطبل کریم‌خان پناهنده شد.زکی خان از کریم خان طلب عفو کرد که مورد پذیرش کریم خان واقع شد.کریم خان زند خوانین آذربایجان از جمله کاظم خان قراجه‌داغی را به بهانه شرکت در مراسم تاجگذاری به شیراز برد و به آنها اجازه برگشت نداد و یا به قول امروزی‌ها آنها را در کاخ زندانی کرد.همه آن خوانین جزو مشاورین ارشد وی به شمار می‌آمدند و در امور مهم مملکتی با آنها مشاوره می‌کرد.کاظم خان قراجه‌داغی رئیس مشاوران کریم خان زند در شیراز بود.از زمان فتح آذربایجان بدست کریم‌خان یعنی 1763 میلادی تا زمان مرگ کریم خان در سال 1779 میلادی مصطفی قلی‌خان ولد کاظم خان قراجه‌داغی حاکم قره‌داغ بود.ایشان مرکز قره‌داغ را از اهر به قریه کردشت انتقال داد.در این زمان خوانین سرتاسر آذربایجان تابع حاکم ایالتی آذربایجان بودند و اختیارات چندانی نداشتند.اما بعد از مرگ کریم خان،خان نشین قره‌داغ از حاکم ایالتی آذربایجان(تبریز) نافرمانی کرد

فکر نکنم کسی باشد که عاشق طبیعت مناطق جنگلی و کوهستانی نباشد. ارسباران یکی از جاذبه های گردشگری شمال غرب است که در استان آذربایجان شرقی واقع شده است. این منطقه علاوه بر اینکه دارای طبیعتی بی نظیر بهشت گونه می باشد، دارای آثار تاریخی و عشایر ییلاقی فراوانی می باشد که جذبه های آن را دو صد چندان می کنند. گوته های گیاهی و جانوری متعددی از پرندگان، خزندگان، دوزیستان، پستانداران و ماهی ها را نیز می توان در جنگلهای ارسباران پیدا کرد. اگر تمایل دارید با منطقه ارسباران و جنگلهای این منطقه آشنا شوید و اطلاعات بیشتری درباره آثار باستانی و دیدنی آن کسب کنید، در ادامه مطلب با مجمع فعالان زیست محیطی کشور (انجمن حمایت از حیوانات و محیط زیست) همراه باشید.

توصیف مختصری از ارسباران

منطقه ارسباران با مساحتی بالغ بر ۸۰ هزار و ۶۵۴ هکتار منطقه ای جنگلی، وسیع و کوهستانی است که در شمال غربی ایران در استان آذربایجان شرقی واقع شده است. منطقه ای روح نواز و شگفت انگیز که بین شهرستان کلیبر تا سیه رود و جنوب اهر تا رود ارس واقع شده است و سالانه میزبان گردشگران زیادی از کل کشور می باشد و بین آنها محبوبیت زیادی دارد. این منطقه قلمرو حدود ۲۳۵۰۰ عشایری است که عمدتاً در مناطق ییلاقی و قشلاقی زندگی می کنند.

ارسباران در معادلات سیاسی ایران نقش حیاتی داشته است. عباس میرزا پادشاه قاجارها که اهر را به عنوان میدان جنگ برای مقابله با نیروهای روسی انتخاب کرد، مورد حمایت فوق العاده عشایر ارسباران قرار گرفت. آنها همچنین نقش مهمی در جنبش مشروطه بازی کرده اند. ستارخان، یکی از رهبران جنبش مشروطه خواهی معروف به سردار ملی نیز از این منطقه بود.

هوا در این منطقه مدیترانه ای و قفقازی است زیرا در منطقه آب و هوای خزر واقع شده است و وجود کوه هایی با ارتفاع تقریبی ۲۲۰۱ متر در قلب دشت های نیمه خشک، اکوسیستم این منطقه را منحصر به فرد می کند. فعالیت های اقتصادی از جمله کشاورزی، دامداری، باغداری، صنایع دستی و گردشگری به دلیل آب و هوای خوب در بین عشایر و محلی این منطقه محبوبیت زیادی دارد.

امروز منطقه ارسباران از غرب به تبریز و مرند، از شرق به مشکین شهر و مغان و از جنوب به سراب محدود شده است. در سال ۱۳۵۲ این منطقه به عنوان منطقه حفاظت شده در ایران به ثبت رسید و در ۱۳۵۵ به این علت که دارای زیست بوم های متنوع و گوناگون و همچنین دارای گونه های گیاهی و جانوری منحصر به فرد بود و منابع غنی زیست محیطی و طبیعی فراوانی داشت، یونسکو بیش از ۷۲۰۰۰ هکتار از اراضی این منطقه را به عنوان ذخیره گاه زیست کره ثبت کرد.

می توان گفت که یونسکو کوه های قفقاز نزدیک مرز جمهوری آذربایجان و ارمنستان را به عنوان ذخیره گاه زیست کره تعیین کرده است. در واقع این منطقه بین کوه های خزر، مدیترانه، قفقاز، کوه های مرتفع با ارتفاع ۲۲۰۰ متر، دشت های نیمه خشک، مراتع، جنگل ها، چمنزارهای آلپی، چشمه ها و رودخانه ها قرار دارد. وجود یک بافت وحشی و وجود گونه های مختلف گیاهی و جانوری در همسایگی خط مرزی بین ایران، آذربایجان و ارمنستان  از مهمترین دلایل توجه کارشناسان یونسکو به این منطقه بوده است.

جنگلهای ارسباران و تنوع گونه های جانوری و گیاهی آن

مساحت جنگل های استان آذربایجان شرقی ۱۹۰ هکتار است که ۱۶۴ هزار هکتار آن متعلق به جنگلهای ارسباران (به انگلیسی: Arasbaran Forests) می باشد. این جنگل ها با داشتن منابع غنی زیست محیطی و طبیعی فراوان و با مساحت حدود ۷۰ هزار هکتاری در شمال غربی کشور (استان آذربایجان شرقی، شمال غرب استان اردبیل) قرار دارد و بیشتر در حوزه‌ رودخانه‌ ارس (حد فاصل جلفا تا مغان) و کوه‌های سبلان، بزقوش و سهند دیده می‌شود. متأسفانه اکنون به علت دست درازی انسان، جنگل های مذکور به مرز‌های شهرستان کلبیر، ورزقان و اهر محدود شده است.
به علت نیمه مرطوب بودن و وجود مه در این منطقه، آب موجود در خاک افزایش یافته و بیشتر روزها هوا مه آلود می باشد. بخش های جنوبی این ناحیه به صورت مرتع و بیشتر بخش های شمالی به صورت جنگل می باشند. جنگل های ارسباران از نوع  جنگل های کوهستانی پهن برگ مخلوط بوده و ترکیب گیاهی مشابهی با جنگل های ایران در شمال کشور دارند. بسیاری از اسناد تاریخی وجود چنین منطقه ای را در حاشیه جنوبی رود ارس تأیید کرده اند. مثلاً ابن هوقال، جغرافی دان قرن ۴ هجری در کتاب خود با نام مسالک الممالک به این جنگل ها اشاره کرده است. وی همچنین اشاره کرده است که یک نسل از مردم ترک در اینجا زندگی می کنند. علاوه بر این، یاقوت الحماوی در معرفی شخصیت بابک خرمدین نیز این جنگل ها را باز (Baz) نامیده است.

جنگلهای ارسباران حدود ۲۲۰ گونه پرنده از جمله گونه‌های با اهمیت و منحصر به فردی مثل سیاه خروس قفقازی (گونه‌ای کمیاب و خاص در معرض تهدید قرقاول که فقط در کوه‌های ارسباران و اطراف رود ارس می توان آن را مشاهده کرد و شکار آن ممنوع می باشد)، میش مرغ قره قشلاق، اردک سر سفید، قرقاول ارسباران، کبک خاکستری، دراج (پرنده ای شبیه قرقاول) سیاه و قرقاول معمولی را در خود جای داده است.

زیستگاه  ۳۸ گونه خزنده نظیر مار قیطانی، مارمولک چشم ماری، لاسترمای دشتی پشت مشبک و…، ۵ گونه دوزیست نظیر تریتون تاجدار و انواع قورباغه ها و …، ۴۸ گونه پستاندار از جمله  گوزن‌های مارال و شوکا، خرس قهوه‌ای، کل، بز وحشی، پلنگ،  گراز وحشی، سیاه گوش یا قره قولاغ، گربه جنگلی، سمور سنگی، خرگوش، شغال، روباه معمولی، تشی، خارپشت اروپایی و… و ۱۷ گونه ماهی نظیر زردک، سیاه ماهی،  کپور نقره ای، گامبوزیا، اسبله، سوف و انواع سگ ماهی جویباری و…. نیز در این منطقه می باشد.

سازمان محیط زیست در حال تلاش برای احیای گونه های منقرض شده از جمله گوزن قرمز خزری یا مرال در این منطقه است. باید گفت که مرال از گونه های منقرض شده ارسباران بود که با انتقال چندین رأس از پارک ملی گلستان به آینالو در حال احیا می باشد.

فلور یا کلیه گیاهان این سرزمین نیز از قاعده خاصی پیروی می کند. به طوری که دامنه های جنوبی کوه پوشیده از چمنزار و مناطق شمالی، به ویژه در بالای ارتفاعات ۲۰۰ تا ۸۰۰ متری ، پوشیده از جنگل است. گیاهان محلی جنگل های ارسباران شامل ۷۸۵ گونه گیاهی نظیر ممرز، سماق و بربریس می باشد.

علاوه بر بلوط و ممرز (یک درخت برگریز از مناطق معتدل شمال که دارای برگهای بیضی شکل دندانه دار، گلهای آویزان غیر قابل مشاهده و میوه های بال دار سخت می باشد). گونه هایی مانند بوته‌های تمشک و زغال اخته، افرا، سماق، زرشک، انار وحشی، سیب وحشی و گلابی، تمشک و بلوبری نیز در این منطقه وجود دارد.

۱۷۰ گونه درختی نظیر کرب، داغداغان، زبان گنجشک، سماق، بلوط، گیلاس وحشی، افرا و… را نیز می توان در این جنگل ها پیدا کرد. ویژگی منحصر به فرد جنگلهای ارسباران، فراگیر بودن درختان وحشی خوراکی است. مثلاً درختان بزرگ فندق، گردو و… که در کنار نهرها به صورت وحشی رشد می کنند، منبع درآمد مهمی برای ساکنان فراهم می کنند. گونه های گیاهی عجیب و غریب تر مانند انگور فرنگی، قارچ دنبلان و گیاهان دارویی که در طب سنتی کاربرد دارند به طور قابل توجهی بر اهمیت اکولوژیکی منطقه ارسباران افزوده است.

معرفی برخی از مکان های مهم تاریخی ارسباران

• قلعه بایک

یک سازه کم نظیر از نظر معماری که در حدود ۳ کیلومتری کلیبر در راس قله ای بلند قرار دارد که در زمان پادشاهی مستبد معتصم عباسی، گروهی به نام خرمدین ها از آن به عنوان یک مرکز فرماندهی و مبارزه استفاده می کردند. هیچ کس واقعاً نمی تواند تصور کند آن زمان بدون این ابزارهای مدرن، کسی بتواند بالای یک کوه تمام سنگی این چنین قلعه ای بنا کند. و جالب تر از همه اینکه این قلعه تنها یک راه باریک ورودی دارد که انتهای آن به یک دالان ختم می شود. آن رمانی که بابک خرمدین و یارانش در این قلعه به مبارزه می پرداختند کسی موفق به فتح این قلعه نشد و بابک به علت خیانت یکی از افراد به نام افشین، بعد از تحویل به معتصم اعدام شد. با اینکه چند صد سال است که از قلعه استفاده نمی شود ولی دیوارهای اصلی آن همچنان پابرجا هستند.

• پارک جنگلی مکیدی

جنگلی زیبا و بکر که در روستایی به نام مکیدی واقع شده است و چون آلاچیق و آب آشامیدنی در آن فراهم شده به آن پارک جنگلی نیز می گویند. شما می توانید انواع گیاهان دارویی از جمله بومادران، بابونه، شیرین بیان و آویشن را در این پارک جنگلی پیدا کنید.

• منطقه حفاظت شده آینالو

منطقه ای حفاظت شده که در دسترس ترین قسمت بکر جنگلهای ارسباران واقع شده است. روستای آینالو هم در مرکز این منطقه قرار دارد. با وجود زیبایی خود این منطقه یکی دیگر از جاذبه های دیدنی آن، جایی است که گوزن های مرال در آنجا نگهداری و تکثیر می شوند. مرال، گوزن بومی منطقه ارسباران بوده و متاسفانه شکار بی رویه آنها باعث شده نسل شان در معرض خطر انقراض قرار بگیرد. البته سازمان محیط زیست این منطقه با تمهیداتی از جمله حصارکشی کل این منطقه سعی کرده جلوی شکار آنها را بگیرد.

• کوهستان کمتال

ارتفاع این کوهستان حدود ۳۱۰۰ متر می باشد و جزو مهم ترین کوه های این منطقه به شمار می آید. این کوهستان دارای رشته کوه هایی سنگی و پرشیب دارد که هرکسی نمی تواند از آنها بالا برود و به همین علت عدم دسترسی دشوار به آن بکر و دست نخورده باقی مانده است.

یکی دیگر از جاذبه های گردشگری، اردوگاه های تابستانی قبایل نیمه مسکونی ارسباران است که به ایلات معروف هستند. از دیگر جاذبه های منطقه اَرسباران چشمه های آب گرم و چشمه های آب سرد است که خوشبختانه در بین گردشگران و مسافران محبوبیت پیدا کرده است.

معدن‌کاری بزرگ‌ترین تهدید برای اکوسیستم و جنگلهای ارسباران

از آنجا که استان آذربایجان ‌شرقی در یک منطقه خشک و نیمه خشک واقع شده، می توان گفت که وجود جنگلهای ارسباران یک موهبت الهی برای این منطقه از ایران اسلامی است. این  جنگل‌ها حدود ۶٫۳ درصد استان را دربرگرفته و بیش از ۳۲۰ گونه جانوری و بیش از هزار گونه گیاهی به عنوان فسیل زنده در آن وجود دارند و علاوه بر اینکه به عنوان منطقه حفاظت شده و پارک ملی دارای یک جایگاه ملی ارزشمند در ایران می باشد، از جایگاه بین‌المللی ذخیره ‌گاه زیست‌کره نیز برخوردار است.

با اینکه وسعت این زیست بوم اندک می باشد ولی می توان گفت که یک نقش مهمی در برقرای تعادل اکولوژیکی در این منطقه بر عهده دارد.  توسعه معدن‌کاری بدون توجه به ارزیابی‌های زیست محیطی در این زیست بوم ضمن اینکه باعث شده قابلیت‌های کم نظیر زیست محیطی حوضه آبریز ارس از بین برود، جوامع انسانی و سلامت ساکنان این منطقه با مشکل بزرگی مواجه کرده است.

نه تنها معدن کاری بلکه چرای بی رویه دام (به علت عدم تأمین علوفه دامها، روستاییان در فصل پاییز وزمستان شاخه های درختان جنگلی را قطع نموده و باعث تخریب جنگل می گردند) و اجرای برخی طرح های عمرانی و دخالت های غیرمسئولانه باعث شده این منطقه در حال تخریب باشد تا آنجا که با ادامه این روند، طی سالیان آینده شاید دیگر از آن طبیعت بکر و زیبا  نشانی باقی نماند.

سازمان های مردم نهاد فعال در حوزه محیط زیست می توانند به افزایش آگاهی مردم در زمینه آثار و عواقب جنگل زدایی کمک کنند. اگر از امروز هر شخص تصمیم بگیرد تا به مراقبت و آگاه سازی در مورد نحوه حفاظت از جنگل ها بپردازد مشکل حل می شود. برای آغاز بهتر است به عنوان یک عضو فعال در یک سازمان مردم نهاد شروع به فعالیت کنید. پیشنهاد پایانی ما برای شما این است که برای حفظ محیط زیست و حمایت از حیوانات به ما بپیوندید.

سورس  :  https://eafworld.com/arasbaran-forests